پرتودرمانی یا رادیوتراپی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های فیزیک پزشکی است. پرتودرمانی به درمان بیماری با استفاده از پرتوهای نافذ مانند پرتوهای ایکس و امواج آلفا و موج بتا و گاما که یا از دستگاه تابیده می‌شوند یا از داروهای حاوی مواد نشاندار شده ساطع می‌شوند گویند.

پرتودرمانی استفاده از پرتوهای یون‌ساز برای از بین بردن یا کوچک کردن بافت‌های سرطانی است. در این روش در اثر آسیب DNA، سلول‌های ناحیه درمان (بافت هدف) تخریب و ادامه رشد و تقسیم غیرممکن می‌شود؛
اگرچه پرتو علاوه بر سلول‌های سرطانی به سلول‌های سالم نیز آسیب می‌رساند ولی اکثر سلول‌های سالم بهبودی خود را دوباره به‌دست می‌آورند. هدف از پرتو درمانی از بین بردن حداکثر سلول‌های سرطانی با حداقل آسیب به بافت‌های سالم است.
کاربرد اصلی پرتودرمانی در معالجه یا تقلیل امراض سرطانی می‌باشد.

در رادیوتراپی انواع مختلفی از تشعشعات به طور ایمن و موثر برای درمان سرطان به‏کار گرفته می‏شوند. رادیوتراپی با تخریب ماده ژنتیک داخل سلول‏ های سرطانی و در نتیجه جلوگیری از تکثیر این سلول‏ ها آنها را تخریب می‏کند و در نتیجه این سلول‏ ها محکوم به مرگ هستند.
در عین حال این خطر برای سلول ‏های طبیعی بدن هم وجود دارد. البته اولاً سلول‏ های طبیعی رشد کمتری دارند بنابراین کمتر تخریب می‏شوند، ثانیاً خیلی کمتر آسیب می‏بینند و خود را سریع‏تر ترمیم می‏کنند.

رادیوتراپی روش درمانی بسیار مناسب و راحتی است که با استفاده از آن می‏توان:

• از بروز سرطان جلوگیری کرد (مثل ضایعات پیش سرطانی در پستان) یا سرطان را درمان کرد و یا از عود سرطان جلوگیری کرد.
• رادیوتراپی می‏تواند با کاهش درد در مواردی که درمان بیماری امکان‏پذیر نیست کیفیت زندگی بیمار را بهتر و یا با کاهش حجم تومور علائم بیماری را کمتر کرد.
• اندازه بعضی از تومورها را می‏توان با رادیوتراپی قبل از عمل کوچکتر کرد تا جراح بتواند آن را راحت‏تر خارج کند.
• با استفاده از رادیوتراپی پس از عمل جراحی می‏توان سلول‏های کوچکی که با چشم جراح قابل دیدن نبوده‏اند تا برداشته شوند را تخریب کرد.
• از رادیوتراپی می‏توان برای کاهش درد ناشی از سرطان استفاده کرد.
• در بعضی از بیماران، شیمی‏درمانی و رادیوتراپی همزمان انجام می شود. در این شرایط سلول‏های سرطانی به تابش اشعه حساس‏تر شده و به‏راحتی تخریب می‏شوند.
• رادیوتراپی مانند هر روش درمان سرطان دارای عوارضی است که طبیعی است . همانطور که اشاره شد عوارض با توجه به دوز تابش اشعه بستگی دارد .

به طور مثال در صورتی که تابش در معده یا روده انجام شود ممکن است منجر به حالت تهوع و اسهال شود یا در دهان باعث خشکی دهان شود . البته این عوارض بعد از چند هفته ممکن است بروز پیدا کند.
نکته قابل توجه اینست که پزشک متخصص انکولوژی قبل از شروع درمان عوارض احتمالی را به بیمار توضیح دهند .

انواع رادیوتراپی

دو نوع رادیوتراپی وجود دارد: داخلی و خارجی.

نوع رادیوتراپی بر اساس عواملی از قبیل:

• نوع سرطان
• اندازه تومور
• محل تشکیل تومور
• شرایط جسمانی و سابقه پزشکی بیمار
• دریافت سایر گزینه های درمان
• در نظر گرفته می شود.

رادیوتراپی خارجی

روند انجام رادیوتراپی خارجی به این صورت است که دستگاه با بدن تماس پیدا نمی کند، بلکه اطراف بیمار می چرخد و اشعه از چند جهت به ناحیه مورد نظر تابیده می شود. رادیوتراپی خارجی، درمان موضعی محسوب می شود، چرا که ناحیه ای خاص از بدن تحت درمان قرار می گیرد.

به عنوان مثال، در سرطان ریه، اشعه تنها به قفسه سینه تابانده می شود، نه کل بدن.

رادیوتراپی داخلی

روند انجام رادیوتراپی داخلی به این صورت است که منبع تابش که می تواند جامد و یا مایع باشد، در داخل بدن قرار می گیرد.

رادیوتراپی داخلی با منبع جامد، براکی تراپی نامیده می شود. در این روش، نوار یا کپسول حاوی منبع پرتو داخل بدن و یا در نزدیکی تومور قرار می گیرد.
رادیوتراپی داخلی با منبع مایع، درمان سیستمیک نام دارد، بدین معنا که درمان در خون به تمامی بافت ها می رسد و سلول های سرطانی نابود می شوند.

تعداد جلسات رادیوتراپی

رادیوتراپی می تواند :

• قبل از جراحی سراطان باشد .
• می تواند بعد از درمان اصلی به صورت درمان تکمیلی باشد.
• می تواند خود درمان اصلی باشد.
• می تواند تسکین دهنده باشد .

بنابراین بسته به اینکه چه کاربردی دارد تعداد جلسات متفاوتی دارد . البته به نوع تومور و میزان پیشرفت تومور و محل تومور نیز دارد . به همین دلیل تعداد جلسات رادیوتراپی می تواند از یک جلسه تا ۴۰ جلسه باشد .

عوارض عمومی

عوارض پرتو درمانی معمولاً وابسته به محلی هستند که پرتو به آن تابانده می شود. اما بعضی از اثرات شایع ممکن است با تاباندن اشعه به هر قسمت از بدن ایجاد شوند و اصطلاحاً عمومی هستند.

1. خستگی
2. عوارض پوستی
3. ریزش مو
4. بی اشتهائی
5. تهوع
6. اسهال
7. عوارض خونی
8. لَنف اِدِم
9. سخت شدن بافت ها (فیبروز)
10. سخت شدن عضلات و مفاصل

• خستگی مفرط

کوفتگی به معنای خستگی بیش از حد بوده که می‌تواند برای مدتی طولانی ادامه داشته و شما را از انجام کارهای لازم بازدارد. این خستگی مانند خستگی پس از یک روز طولانی و سخت نیست که پس از یک شبانه بهتر می‌شود.
کوفتگی ناشی از سرطان یا درمان سرطان بدتر بوده و موجب مشکلاتی می‌ِشود که با استراحت بهبود نمی‌یابد.

خستگی سرطان بسیار رایج می‌باشد. با دانستن حقایقی در مورد این نوع از خستگی بهتر می‌توان با آن مقابله کرد.هیچ گونه آزمایش و تصویربرداری خستگی ناشی از سرطان و میزان مضر بودن آن را مشخص نمی‌کند. فقط خود شمایید که می‌توانید متوجه شوید مبتلا به خستگی می‌باشید.

در صورتی که مبتلا به این نوع از خستگی می‌باشد، برای اطمینان با پزشک و پرستار خود در میان بگذارید. شما می‌توانید در مورد خفیف، ملایم و یا شدید بودن ان توضیح داده و یا از مقیاسی از ۰ تا ۱۰ استفاده کنید.
۰ به معنای عدم وجود خستگی و ۱۰ برای بدترین نوع آن. این احساس ضعف و خستگی پس از اتمام درمان به پایان می‌رسد.

برای مقابله با خستگی مفرط و بهبودی آن می‌توان راهکارهای زیر را در نظر گرفت؛

• وسایل پر‌استفاده و مورد نیاز را در محل دسترسی قرار دهیم.
• راه‌های تن‌آرامی را به کار بگیریم. مثلا تنفس، ورزش‌های سبک، مدیتیشن، موسیقی و…
• برای تنظیم کار و استراحت، باید بین کار و فعالیت‌های روزانه، چرت‌های کوتاه در نظر گرفته شود.
• حتما ورزش‌ روزانه در نظر گرفته شود. هر چند که فعالیت باید سبک باشد.
• غذاهای غنی از پروتئین در رژیم غذایی لحاظ شود.
• به اندازه‌ی کافی آب مصرف شود.
• مراقبت افسردگی باشیم. افسردگی می‌تواند منجر به خستگی مفرط شود.

 

• عوارض پوستی:

پرتو درمانی می‌تواند باعث ایجاد حالت آفتاب سوختگی، قرمزی یا تیرگی و خشکی، تحریک پذیری و خارش پوست منطقه‌ای شود که به آن پرتو تابانده شده است.
مراقب باشید که با خاراندن یا ساییدن یا هر نوع تحریکِ دیگری، به پوست خود آسیب نرسانید. در منطقه‌ی ‌‌درمان از پودر، پماد و یا کرم استفاده نکنید.
در صورتی‌که شدت علائم پوستی زیاد باشد می‌توان با احتیاط از روغن سبک مخصوص بچه استفاده کرد. ممکن است تیرگی پوست مدت زیادتری باقی بماند اما دیگر علائم معمولاً طی چند هفته پس از درمان از بین می روند.

نکاتی برای مراقبت از پوست منطقه ی تحت درمان:
پوستِ منطقه‌ی تحت درمان را از تابش مستقیم اشعه آفتاب محافظت کنید. در صورتی‌که مجبورید برای مدتی زیر نور خورشید قرار بگیرید، حتماً از کرم ضد آفتاب با SPF ۳۰ یا بیشتر استفاده کنید.
از قرار دادن چیزهای سرد یا گرم (مانند پد خنک کننده، حوله‌ی گرم، کیسه‌ی آب گرم، روی پوست خودداری کنید.
لباس‌های نخی و خنک و حتی‌الامکان گشاد بپوشید. از منطقه‌ی درمانیِ علامت‌گذاری شده حفاظت نمایید و مراقب باشید که علائم پاک نشود.

• از خاراندن، مصرف دارو و پودر یا مواد آرایشی و نیز شستشوی منطقه‌ی درمان حتی‌الامکان بپرهیزید. شستشوی منطقه‌ی درمان ممکن است باعث تشدید واکنش پوستیِ ناشی از درمان شده و علامت‌هایی را که برای تعیین منطقه‌ی درمان روی پوست کشیده شده است، کمرنگ یا پاک کند.
• به‌طور کلی توصیه می‌شود برای نظافت، منطقه‌ی درمان را با آب ولرم خیس کرده و با حوله‌ای نرم، بدون مالیدن و فقط با قرار دادن آن روی پوست، پوست را خشک کنید.
• از مصرف مواد آرایشی، عطر و لوسیون در منطقه درمان خود‌داری کنید. در مورد اصلاح موهای منطقه‌ی تحت درمان از پزشک خود راهنمایی بگیرید.
• اگر علائم پوستی شدت یافت، سطح پوست ترشح پیدا کرد، یا تاول و زخم در آن پدیدار شد، فوراً به پزشک معالج خود اطلاع دهید.

درمان خشکی پوست ناشی از رادیوتراپی

زخم های رادیوتراپی و خشکی پوست و … از عوارض پوستی رادیوتراپی می‌باشند. برای درمان خشکی پوست باید مراقبت‌های شدیدی از پوست صورت بگیرد.
این مراقبت‌ها با هدف ممانعت از شکنندگی پوست و حذف سوزش و خارش انجام می‌شود. به منظور جلوگیری از خشکی پوست با کرم‌ها و لوسیون‌های مرطوب کننده به مرطوب کردن پوست اقدام نمایید.

برای کاهش خارش و درد در محل رادیوتراپی می‌توان از کرم‌های استروئیدی موضعی و پمادهای هیدروژل به دستور پزشک استفاده نمود.
برای کاهش خشکی پوست از استحمام بدن با صابون‌ها و بدن‌شوهای مخصوص پوست‌های چرب که سبب خشکی بیشتر پوست می‌شوند ، اجتناب کنید.

سوختگی رادیوتراپی ممکن است در هر فردی که رادیوتراپی دریافت می‌کند، رخ دهد.
اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که سوختگی رادیوتراپی در افرادی که مبتلا به سرطان سینه، سرطان سر و گردن یا سرطانی که روی پوست یا نزدیک به آن ایجاد شده، مانند سرطان پوست یا سرطان نزدیک‌ به مقعد هستند، شایع‌تر است.

• ریزش مو:

دو تا سه هفته پس از شروع پرتو درمانی، احتمالا برخی از موهایتان را روی سر خود از دست خواهید داد. در خصوص موارد پیش‌رو و آنچه که احتمالا قرار است پیش بیاید از پزشک یا پرستار خود بپرسید.
موهای شما معمولا ۳ تا ۶ ماه پس از اتمام درمان شما مجددا رشد می‌کنند. پس از پرتو درمانی، رنگ و بافت موهایتان ممکن است متفاوت باشد. می‌توانید سر خود را با پوشیدن روسری، کلاه، کلاه گیس و یا گردنبند بپوشانید اگر این کار شما را راحت‌تر می‌کند.

مراقبت از مو:

• در صورت نیاز، موهای خود را با شامپو به آرامی بشویید.
• از برس موی نرم بر روی موهای خود استفاده کنید.
• موهای خود را رنگ نکنید و یا از محصولات مو استفاده نکنید.

 

• بی اشتهایی:

تغییرات ایجاد شده در سلولهای سالم می تواند سبب بروز تهوع، درد معده، تغییرات چشایی و تغییر در طعم غذاها و اختلال در بلع و یا سایر مسائل گردد که در نتیجه بیمار دچار بی اشتهایی می شود.ب
یمارانی که پرتو درمانی خارجی می شوند نباید برای چند هفته دچار اختلال تغذیه باشند. حتی اگر میل به غذا ندارید سعی کنید حتی الامکان مواد پروتئینی و کالری را به میزان لازم به بدن خود برسانید.
اختلال تغذیه و بی اشتهایی می تواند با کاهش قدرت بدنی شما، ترمیم بافتهای سالم تخریب شده را به تاخیر اندازد. یکی از نکات مهم برای ادامه درمان مصرف غذای کامل و کافی می باشد تا بتوان درمان و عوارض آن را تحمل نمود.ب
یمارانی که میزان تغذیه و وضع جسمی بهتری دارند درمان را به مراتب بهتر تحمل می کنند.

با توجه به نکات زیر می توانید در بهبود تغذیه بکوشید:

• در صورتیکه واقعا بی اشتها باشید و حجم غذای مصرفی شما کم باشد بهتر است از مواد غذایی پر کالری مانند کره یا مارگارین، سوپ های مخلوط با مواد مغذی و کرم های غلیظ شده لبنی استفاده کنید.
• اگر میل به غذاهای جامد نداریداز مایعاتی که حاوی مواد پر انرژی مثل پودر شیر، ماست، تخم مرغ، عسل یا مواد مغذی آماده می باشند استفاده کنید.
• اگر از مصاحبت افراد یا دوستان لذت می برید سعی کنید با آنها غذا بخورید.
• از نوشیدنی هایی که دوست دارید همراه غذا استفاده کنید.
• اگر درحین جویدن یا بلع غذا دچار درد می شوید بهتر است از غذاهای نرم و مایعات استفاده کنید.
• یکی از مهمترین عوامل بی اشتهایی بیماران، اضطراب و ترس ناشی از بیماری است. با حفظ آرامش روحی خود می توانید سلامت جسمی، نشاط و اشتهای بیشتری داشته باشید
• قبل از هر وعده غذایی کمی قدم بزنید تا اشتهای شما بیشتر شود.
• هر موقع احساس گرسنگی کردید غذا میل کنید حتی اگر وقت شام یا ناهار نباشد. حتی می توانید در طول روز به جای سه وعده غذای حجیم به دفعات غذای سبک بخورید.
• محیط مناسبی برای غذا خوردن بوجود آورید. می توان از نور کم، موسیقی مناسب و رنگ های شاد برای سفره و وسایل تغذیه یا هر وسیله و محیطی که سبب افزایش اشتها شود استفاده کرد.
  از غذاهای متنوع و مطلوب خودتان استفاده کنید.

اختلالات ادراری و مثانه ای :

رادیوتراپی می تواند باعث ناراحتی های ادراری یا مثانه شود که شامل:

• درد یا سوزش وقتی فرد می خواهد ادرار کند یا بعد از خالی شدن مثانه
• مشکل در شروع ادرار
• مشکل در خالی کردن مثانه
• نیاز فوری و آنی به ادرار کردن
• سیستیت ، تورم (التهاب) در سیستم ادراری
• بی اختیاری ادرار ، وقتی فرد نمی تواند ریزش ادرار از مثانه را کنترل کند خصوصاً هنگام سرفه یا عطسه
•  نیاز متناوب به بیدار شدن برای ادرار کردن
• · خون در ادرار
•  اسپاسم مثانه، که انقباضات دردناک عضلات مثانه هستند.

چرا اتفاق می افتد؟

ناراحتی های مثانه و ادراری زمانی که پروستات یا مثانۀ فرد رادیوتراپی می شود اتفاق می افتد. رادیوتراپی می تواند در عین از بین بردن سلول های سرطانی، به سلول های سالم مثانه آسیب بزند و در نتیجه باعث التهاب، زخم و عفونت شود.

تا چه زمان طول می کشد؟

ناراحتی های مثانه معمولاً 5-3 هفته بعد از شروع رادیوتراپی شروع می شود و بیشتر مشکلات 8-2 هفته بعد از اتمام درمان برطرف می شوند.

راه های کنترل و برخورد با آن:

· نوشیدن مایعات زیاد: یعنی بیمار باید 8-6 فنجان/ لیوان مایع در روز بنوشد. نوشیدن مایعات به اندازۀ کافی باعث می شود ادرار ظاهری شفاف و به رنگ زرد روشن داشته باشد.
· اجتناب از قهوه، چای سیاه، الکل، ادویه جات و تمام مشتقات تنباکو و دخانیات.
· صحبت با پزشک : اگر بیمار دچار مشکلات یا تغییرات ادراری شده باشد، پزشک برای بررسی عفونت دستور به انجام آزمایش ادرار می دهد.
یا اگر دچار بی اختیاری شده باشد، پزشک او را به یک فیزیوتراپیست ارجاع می دهد تا وضعیت او را بررسی کند. فیزیوتراپیست به او تمریناتی می آموزد تا بهتر بتواند ادرار خود را کنترل کند.
· داروها : ممکن است اگر مشکلات ایجاد شده در نتیجۀ عفونت باشند پزشک برای فرد آنتی بیوتیک تجویز کند. سایر داروها می تواند به ادرار کردن، کاهش سوزش یا درد و بهبود اسپاسم مثانه کمک کند.

توصیه های مهم در دوران پرتو درمانی:

– مایعات کافی بنوشید مخصوصا اگر شیمی درمانی دریافت می کنید.
– رعایت بهداشت پوست برای احتمال کاهش ایجاد زخم های پوستی ضروری است.
– در طول درمان از لباس های که پوشیدن و در آوردن آن ها راحت تر و سریع تر است استفاده نمایید.
– استراحت کافی و تغذیه مناسب داشته باشید.