سردرد خوشه‌ای (cluster headache) سردردی مربوط به عصب سه قلوی اعصاب خود مختار است که مشخصه آن حمله‌های بسیار دردناکِ یک طرفه و کوتاه مدت است که با درد فرو رونده و آزار دهنده در همان سمت سر، همراه است. شدت این اختلال تأثیرات زیادی بر زندگی فرد می‌گذارد.

مردان دو تا چهار برابر بيشتر از زنان احتمال ابتلا به سردرد خوشه ای را دارند؛ با این حال، شيوع کلی آن بسیار کم است و حدود 1 در 1000 است. به دلیل نادر بودن آن، اطلاعات محدودى در دسترس است.
اگر چه اکثریت قریب به اتفاق مبتلايان بزرگسالان هستند ، اما اين نوع سردرد در کودکان زیر 6 سال نيز گزارش شده است.

دو نوع سردرد خوشه ای وجود دارد : اپیزودیک و مزمن.

سردردهای خوشه ای اپیزودیک مکرر بین یک هفته تا یک سال پس از یک دوره یک یا چند ماهه خاموشی، ایجاد می شوند.
سردردهای خوشه‌های اپیزودیک می توانند تبدیل به نوع مزمن شوند و بر عکس.

نشانه‌ها و علائم شایع سردرد های خوشه‌ای

حملات سردرد خوشه‌ای معمولاً خیلی سریع و بدون مقدمه اتفاق می‌افتد. هر چند ممکن است ابتدا نوعی حالت تهوع یا سرگردانی شبیه به سردردهای میگرنی در شما ایجاد شود.
شایع‌ترین نشانه‌ها و علائم یک سردرد خوشه‌ای عبارت است از:

درد شدید و آزار دهنده که معمولاً در داخل یا اطراف یک چشم متمرکز شده است، اما ممکن است به سایر قسمت‌های سر، صورت، گردن و شانه‌ها نیز کشیده شود.

• سردرد یک طرفه
• بی‌قراری و تشویش
• ریزش شدید اشک
• قرمزی چشم در یک طرف سر
• گرفتگی یا آبریزش بینی در یک طرف سر
• عرق شدید در پیشانی یا صورت
• رنگ‌پریدگی یا برافروختگی صورت
• ورم اطراف چشم در یک طرف سر
• افتادگی پلک

افراد مبتلا به سردردهای خوشه‌ای برخلاف افرادی که به سردردهای میگرنی دچار می‌شوند، با بی‌قراری به اطراف خود قدم می‌زنند یا می‌نشینند و مرتب به عقب و جلو حرکت می‌کنند.
بعضی از علائم سردرد عصبی و میگرن از جمله حساسیت به نور و صدا ممکن است در سردرد خوشه‌ای هم اتفاق بیفتد که البته فقط در یک طرف سر خواهد بود.

ویژگی‌های سردرد خوشه‌ای

چند مورد وجود دارد که این درد را از انواع سردرد متمایز می‌کند. آن‌ها عبارت‌اند از: سرعت سردرد خوشه‌ای عموما‌ در عرض ۵ یا ۱۰ دقیقه به سرعت کامل می‌شود.
درد درد تقریبا همیشه در یک طرف سر شما قرار دارد و در یک دوره، زمانی که به شما روزانه حمله می‌کند، در یک طرف باقی می‌ماند. هنگامی که دوره سردرد جدیدی شروع می‌شود، ممکن است به طرف مقابل تغییر کند.

اغلب به عنوان سوزش یا سوراخ شدن توصیف می‌شود. ممکن است ضربان‌دار یا ثابت باشد. آن را در پشت یا دور یک چشم احساس خواهید کرد. امکان دارد در پیشانی، شقیقه، بینی، گونه یا لثه فوقانی آن طرف صورت هم گسترش یابد.
ممکن است آن را روی پوست سر خود حس کنید. مدت زمان کوتاه سردرد کلاستر معمولا فقط ۳۰ تا ۹۰ دقیقه طول می‌کشد. آن‌ها می‌توانند به مدت ۱۵ دقیقه یا حداکثر ۳ ساعت باشند، اما سپس ناپدید می‌شوند.
احتمالا روزی یک تا سه مورد از این سردردها را تجربه خواهید کرد. برخی از افراد برای یک روز در میان چنین تجربه‌ای دارند، در حالی که برخی دیگر تا هشت بار در روز با این درد مواجه می‌شوند.

قابل پیش بینی بودن به نظر می‌رسد حملات با ریتم شبانه روزی، ۲۴ ساعته بدن شما مرتبط است. آن‌ها آن‌قدر منظم هستند که عموما هر روز در یک زمان اتفاق می‌افتند. به همین خاطر است که به آن‌ها «سردردهای ساعت زنگ‌دار» هم می‌گویند.

آن‌ها حتی ممکن است شما را یک یا دو ساعت بعد از خواب بیدار کنند. حملات شبانه می‌تواند شدیدتر از حملات روز باشد.
دیدارهای زود به زود اکثر مردم به مدت ۲ هفته تا ۳ ماه دچار سردرد روزانه می‌شوند. در بین این دوره‌ها، آن‌ها حداقل ۲ هفته بدون درد خواهند بود.

شروع و مدت زمان سردرد خوشه‌ای

به‌طورکلی یک سردرد خوشه‌ای از ۶ تا ۱۲ هفته ادامه می‌یابد. زمان شروع و مدت‌ زمان هر دوره سردرد خوشه ای ممکن است از دوره‌ای به دوره بعد ثابت باشد. به‌طور مثال، دوره‌های خوشه‌ای می‌توانند به ‌صورت فصلی رخ دهند، مانند هر بهار یا هر پاییز.

در این نوع سردردها، سردرد برای یک هفته تا یک سال بروز می‌کند، بعد از آن یک دوره بهبودی و بدون درد وجود دارد که می‌تواند تا ۱۲ ماه قبل از اینکه سردرد خوشه‌ ای دیگر بروز کند، به طول بیانجامد.
سردردهای خوشه‌ای مزمن ممکن است برای بیش از یک سال ادامه یابند، یا دوره بدون درد ممکن است کمتر از یک ماه باشد.

در طی یک دوره سردرد کلاستر یا خوشه‌ ای موارد زیر می‌تواند وجود داشته باشد:

• سردردها معمولا هرروز رخ می‌دهند، گاهی چند بار در روز
• یک حمله می‌تواند از ۱۵ دقیقه تا ۳ ساعت طول بکشد.
• این حملات اغلب روزانه در یک وقت معین رخ می‌دهند.
• اکثر حملات در شب، معمولا یک تا دو ساعت بعد از به خواب رفتن بیمار اتفاق می‌افتد.
  این نوع سردرد می‌تواند همان‌گونه که به‌طور ناگهانی بروز می‌کند پایان یابد و سریعا از شدت آن کاسته می‌شود. اکثر بیماران بعد از حملات هیچ دردی احساس نمی‌کنند، اگرچه انرژی‌شان را از دست داده‌اند.

علت ایجاد سردرد خوشه ای چیست؟

علت ایجاد سردرد خوشه ای مشخص نیست؛ اما، الگوهای آن نشان می‌دهد که هیپوتالاموس در ایجاد چنین مشکلی نقش دارد. برخلاف میگرن و سردرد تنشی، سردرد خوشه ای معمولا با محرک‌هایی مانند غذاها، تغییرات هورمونی یا استرس مرتبط نیست.

با این حال زمانی که شروع می‌شود، نوشیدن الکل ممکن است منجر به سرعت بخشیدن آن شود. به همین جهت افرادی که سابقه این نوع سردرد را دارند، باید از مصرف آن خودداری کنند.
سایر محرک‌های احتمالی شامل استفاده از داروهایی مانند نیتروگلیسیرین دارویی است که برای درمان بیماری قلبی استفاده می‌شود.

عوامل خطر سردرد خوشه ای

عوامل خطر برای سردردهای خوشه ای عبارتند از:

• رابطه ی جنسی. مردان بیشتر در معرض سردردهای خوشه ای هستند.
• سن. اکثر افرادی که دچار سردردهای خوشه ای می شوند بین ۲۰ تا ۵۰ سال سن دارند، اگرچه این بیماری در هر سنی ممکن است ایجاد شود.
• سیگار کشیدن. بسیاری از افرادی که دچار حملات سردرد خوشه ای می شوند سیگاری هستند. با این حال، ترک سیگار معمولاً تأثیری بر سردرد ندارد.
• مصرف الکل. اگر سردرد خوشه‌ای دارید، نوشیدن الکل در یک دوره خوشه‌ای ممکن است خطر حمله را افزایش دهد.
• سابقه خانوادگی داشتن والدین یا خواهر و برادری که سردرد خوشه ای داشته اند ممکن است خطر شما را افزایش دهد.

تفاوت میگرن و سر درد کلاستر

هر دو نوع سردرد باعث ایجاد سردرد شدید می‌شوند. اما منشأ سردرد خوشه ای و میگرن و محل احساس درد در آن‌ها متفاوت است.
سردردهای میگرنی به آرامی شروع می‌شوند و می‌توانند از چند ساعت تا چند روز ادامه داشته باشند. ممکن است تا یک روز قبل از شروع درد علائم هشداردهنده‌ای مانند هوس‌خوردن برخی غذاها یا تغییر در خلق‌و‌خوی ایجاد شود.
همچنین ممکن است، هاله‌ها را درست قبل از شروع میگرن ببینید.

سردرد ناشی از میگرن تپنده است و ممکن است میگرن را در هر دو طرف، فقط در یک طرف یا در امتداد پیشانی خود احساس کنید. میگرن با حرکت سر و تغییر وضعیت بدن بدتر می‌شود؛
همچنین مهم‌ترین علائم میگرن که از سردرد خوشه‌ای تمایز دارند، عبارتند از:

• تهوع و استفراغ
• حساسیت به نور، صدا و بو
• دیدن لکه‌های رنگی، خطوط، نورهای چشمک‌زن، یا جرقه‌ها که آئورا نامیده می‌شوند.
• بی‌حسی یا گزگز
• ضعف
• مشکل در صحبت‌کردن یا شنوایی
• همچنین سردرد خوشه‌ای و میگرنی در عوامل شروع‌کننده نیز تفاوت‌هایی دارند.

تشخیص سردرد خوشه ای

درد و الگوی حملات سردرد خوشه ای گونه ای به خصوص دارد. پزشک برای تشخیص سردرد خوشه ای از توصیف شما از سردرد و محل، شدت و علائم مربوط به آن کمک می گیرد.
اینکه چند وقت یک بار سردرد میگیرید و هر بار چقدر این درد ادامه دارد عوامل بسیار مهمی در تشخیص نوع سردرد به شمار می روند.

پزشک احتمالا برای تشخیص نوع و علت سردرد از روش های خاصی استفاده خواهد کرد:

• معاینه عصبی
  پزشک به کمک معاینه عصبی می تواند علائم فیزیکی یک اختلال عصبی را تشخیص دهد. معمولا برای تشخیص سردرد خوشه ای معاینه عصبی انجام می شود. پزشک با استفاده روش های خاصی مانند معاینه حواس،‌ رفلکس ها و اعصاب میتواند عملکرد مغز را ارزیابی کند.
• عکس برداری
  درصورت ابتلا به سردرد غیر معمول یا غیرنرمال بودن نتیجه آزمایش هایتان ممکن است پزشک برایتان آزمایش های دیگری تجویز کند تا علل احتمالی دیگر ایجاد سردرد را (مانند وجود تومور مغزی یا آنوریسم) بررسی کند.
• ام آر آی: در این آزمایش با استفاده از میدان مغناطیسی قوی و امواج رادیویی از مغز و عروق خونی مغز تصویر دقیقی تولید می شود.
• سی تی اسکن: در این آزمایش با استفاده از اشعه ایکس از بخش های مختلف مغز تصویر برداری می شود.

درمان سردرد خوشه ای

از آنجاییکه سردرد خوشه ای بسیار دردناک بوده و فرد را بی قرار می کند، برای فرد مبتلا بسیار آزار دهنده است و حتما نیاز به درمان صحیح دارد ولی متاسفانه سردرد کلاستر، بخوبی میگرن به درمان جواب نمی دهد و جواب به درمان در آن سخت می باشد.

• داروهای ضد درد
  داروهای ضد درد پس از شروع درد سردرد شما را تسکین می­دهند. درمان­‌ها عبارتند از:

1. اکسیژن: تنفس 100 درصدی اکسیژن خالص هنگام شروع سردرد می­تواند به تسکین علائم کمک کند
2. داروهای تریپتان: داروی اسپری بینی به نام سوماتریپتان یا سایر داروهای تریپتان رگ­‌های خونی را منقبض میکند، که می­تواند به کاهش سردرد شما کمک کند.
3. دی اچ ای: داروی تزریق شده به نام دی هیدرو ارگوتامین، اغلب می­تواند در طی پنج دقیقه استفاده درد سردرد خوشه‌­ای را تسکین دهد. توجه: دی اچ ای را نمی توان با سوماتریپتان مصرف کرد.
4. کرم کپسایسین: کرم کپسایسین موضعی را می­توان در ناحیه دردناک استفاده کرد.

• داروهای پیشگیرانه
  داروهای پیشگیرانه قبل از شرع، سردرد را متوقف می­کنند. این داروها ممکن است 100درصد موثر نباشند، اما می­توانند دفعات سردرد شما را کاهش دهند. این دار­وها عبارتند از:

1. داروهای فشار خون مانند: پروپرانولول یا وراپامیل که رگ‌­های خونی شما را شل می‌­کنند.
2. داروهای استروئیدی، مانند پردنیزون، که التهاب عصب را کاهش می­‌دهد.
3. دارویی به نام ارگوتامین که باعث می‌­شود رگ­‌های خونی شما گشاد نشوند.
4. داروهای ضد افسردگی
5. داروهای ضد تشنج، مانند توپیرامات (توپاماکس) و اسید والپروئیک
6. لیتیوم کربنات
7. شل کننده‌­های عضلانی، باکلوفن

• بلاک عصب پس سری (Occipital nerve block)

پزشک متخصص سردرد ممکن است تزریق کورتون و مواد بی حس کننده در محل عصب پس سری انجام دهد و با بلاک کردن آن باعث کاهش درد شود.
این درمان طول مدت اثر کوتاهی دارد و موقتی است و فقط در مواردی که بیمار درد غیر قابل تحمل داشته و نتواند تا اثر کردن داروهای نگهدارنده تحمل کند انجام می شود.

• جراحی
  برای درمان افرادی که سردردهای خوشه‌ای شان به درمان‌های دارویی معمولی واکنش نشان نمی‌دهند، برخی عمل‌های جراحی وجود دارد که تاکنون موفق بوده‌اند.
  این عمل‌ها شامل بستن عصب و عمل‌های جراحی برشی مغز و اعصاب (عمل‌هایی که در آن‌ها، بخشی از مغز، طناب نخاعی یا یک عصب برداشته یا تخریب می‌شود).

اخیراً عمل رادیوسرجری یا عمل جراحی رادیویی(نوعی جراحی که در آن از انرژی رادیویی استفاده می‌شود و هیچ برشی در آن انجام نمی‌گیرد) به‌عنوان روشی کم تهاجم‌تر برای افرادی که دچار سردردهای خوشه‌ای دائمی و مقاوم هستند، به‌کاربرده می‌شود.

• درمان سردرد خوشه‌ای با تحریک عصب واگ

در این روش درمانی از طریق پوست عصب واگ را تحریک می‌کنند. در این تکنیک درمانی سردرد خوشه‌ای از جریان‌های الکتریکی ولتاژ پایین استفاده کرده و عصب گردن را تحریک می‌کنند.
برای انجام این تکنیک درمانی دستگاهی کوچک در کنار گردن قرار می‌گیرد. سپس متخصص جریان الکتریکی را وصل کرده و کم کم افزایش می‌دهد.

این افزایش جریان الکتریکی سبب ایجاد انقباضات کوچک ماهیچه‌ای زیر پوست می‌شود. حدوداً ۹۰ ثانیه بیمار در این حالت باقی می‌ماند و سردردهایش تسکین پیدا می‌کنند. این روش را با عنوان TVNS معرفی می‌کنند.
این تکنیک درمانی هم برای درمان سردردهای خوشه‌ای که بروز کردند و هم برای فاصله بین حملات، جهت پیشگیری از بروز مجدد حمله سردرد مورداستفاده قرار می‌گیرد.

• درمان‌های آتی بالقوه

محققان در حال بررسی درمان بالقوه‌ای به‌نام تحریک عصب اکسی‌پیتال هستند.
در این روش جراح چند الکترود در پشت سر بیمار می‌کارد و سپس آنها را به دستگاهی شبیه ضربان‌ساز (ژنراتور) وصل می‌کند. این الکترودها، پالس‌هایی برای تحریک ناحیه‌ی عصب اکسی‌پیتال می‌فرستند که سیگنال های درد را مسدود می‌کنند یا کاهش می‌دهند.

نتایج چندین مطالعه‌ی مختصر در مورد تحریک عصب اکسی‌پیتال نشان داده است که این روش درد را در برخی افراد مبتلا به سردردهای خوشه ای مزمن کاهش می‌دهد.

پژوهش‌های مشابهی در مورد تحریک عمقی مغز در جریان است. در این روش پزشکان یک الکترود در هیپوتالاموس می‌کارند؛ هیپوتالاموس ناحیه‌ای از مغز شماست که با زمان‌بندی دوره‌های خوشه‌ای مرتبط است.
جراح، الکترود را به یک ژنراتور وصل می‌کند. این ژنراتور پالس‌های الکتریکی مغز را تغییر می‌دهد و به کاهش درد کمک می‌کند.
تحریک عمقی مغز از طریق هیپوتالاموس ممکن است سردردهای خوشه‌ای مزمن و شدید را در افرادی که روند درمان‌شان با دارو موفقیت‌آمیز نبوده است، تسکین بدهد.

نکاتی برای پیشگیری از سردردهای خوشه ای

ممکن است بتوانید با اجتناب از موارد زیر از سردردهای خوشه ای جلوگیری نمایید:

• الکل
• تنباکو
• کوکائین
• ارتفاعات بالا
• فعالیت های شدید
• آب و هوای گرم
• حمام های آب گرم

غذاهایی که حاوی مقادیر زیادی نیترات هستند، مانند:

• بیکن
• هات داگ
• گوشت های کنسرو شده

سردردهای خوشه ای تهدید کننده زندگی نیستند، اما هیچ درمان قطعی برای آنها وجود ندارد. با این نکات و درمان‌ها، سردردهای شما ممکن است به مرور زمان کمتر شده یا در نهایت به طور کامل ناپدید شوند.

بهتر است بدانید که اگر هرچه زودتر اقدام به بررسی و درمان سردرد خود کنید، زودتر می توانید آن را درمان کرده و از دردها خلاص شوید.