نخاع چیست ؟

«نخاع» طناب بلندی است که از انتهای سر شروع می شود و تا بالای لگن کشیده می شود.

نخاع انشعابات بسیار زیادی دارد که این انشعابات هم چون خیابان های فرعی یک شهر به سرتاسر بدن انسان کشیده می شود.نخاع به همراه مغز که درون جمجمه (سر) انسان قرار دارد. سیستم عصبی ما را تشکیل می دهند.

نخاع چه وظیفه ای در بدن ما دارد؟

نخاع هم چون یک خیابان اصلی و در نقش دستیار مغز پیام های حسی را از اندام های بدن به مغز مخابره می کند و دستوراتی که متعاقب این پیام ها توسط مغز صادر می شود را به اندام ها می رساند.
بنابراین بدن ما برای حس و حرکت نیاز جدی به طناب نخاعی دارد.

ضایعه نخاعی

یک ضایعه نخاعی شامل آسیبی به طناب نخاعی است که باعث تغییرات موقت یا دائمی در حرکت، حواس، و یا عملکرد خودکار نخاع می‌شود. تصادفات اتومبیل، سقوط از ارتفاعات، آسیب‌های ورزشی و اصابت گلوله از شایع ترین علل ضایعات نخاعی می‌باشند.
به طور كل ميتوان ضايعات نخاعي را با توجه به عوارض مختلف در اندامهاي فوقاني (دستها) وتحتاني (پاها) در دوسطح كلي تقسيم كرد.

1. چنانچه ضايعه درسطح مهره هاي سينه اي و پايينتر از آن اتفاق افتد,باعث فلج در اندامهاي تحتاني (Paraplegia) ميشود كه درنتيج فرد قادر به حركت پاها نمي باشد. اين نوع از ضايعه نخاعي ميتواند باعث اختلالاتي نيز در عملكرد روده ,مثانه , اعمال جنسي ,عمل عضلات سينه اي و شكمي نیز گردد.
2. چنانچه ضايعه درناحيه نخاع گردني اتفاق افتد منجر به فلج در دو دست و دو پا (quadriplegia) ميشود.

در اين صورت فرد علاوه بر اينكه قادر به حركت پا نمي باشد, نمي تواند از دست و بازوهايش نيز همچون گذشته استفاده كند و درواقع هرچه محل ضايعه نخاعي به مغز نزديك تر باشد سطح و شدت بيشتري از ضايعه نخاعي ديده ميشود وبخش گسترده‌تري از ارگانها از عملكرد طبيعي خارج ميشوند.

در اينجا لازم به ذكر است كه درصورت وقوع ضايعه در ناحيه مهره اول تا چهارم گردني, حيات فرد در معرض خطر جدي قرار مي گيرد و براي ادامه زندگي بايد تحت مراقبت هاي ويژه تنفسي باشد.

 

بیشتر بخوانید: درمان درد کمر و پا به روش اپیدورال

 

منظور از سطح عصبی ضایعه نخاعی چیست؟

بسیاری از افراد تصور می کنند که سطح عصبی ضایعه نخاعی همان سطح آسیب ستون فقرات است. مثلآ شکستگی مهره دوم کمری باعث ضایعه نخاع در نقطه دوم کمری می گردد.

این تصور غلط بوده و سطح عصبی ضایعه نخاعی بر اساس معاینه ۵۶ نقطه استاندارد حسی و ۲۰ عضله در دو سمت بدن همراه با معاینات خاص دیگر تعیین می گردد.

انواع ضایعه نخاعی

شوک نخاعی

شوک نخاعی یک افت ناگهانی در فعالیت بازتابی نخاع (آفلکسی) در زیر ناحیه آسیب دیده است. در این حالت عضلاتی که از اعصاب زیر منطقه آسیب دیده ، عصب می‌گیرند، کاملا فلج و شل می‌شوند و رفلکسها از بین می‌رود.

آسیب نخاعی به صورت کامل(Complete) یا ناکامل(Incomplete) است.

ضایعات کامل

در یک ضایعه کامل(Complete lesion)، عملکرد حسی یا حرکتی در زیر سطح ضایعه وجود ندارد. آسیب کامل بیشتر درارتباط با قطع عرضی نخاع، صدمات عروقی شدید، کشش‌های طولی طناب نخاعی یا فشارهای شدید به نخاع است.

در ضایعات کامل به دلیل قطع ارتباط نخاع با مغز، ادراک حسی و کنترل حرکتی فرد مختل شده و در این موارد پیش آگهی جهت برگشت عملکرد حسی-حرکتی ضعیف است.

ضایعات ناکامل

ضایعات ناکامل(Incomplete lesions) درصورت وجود و حفظ قسمتی از عملکرد حسی یا حرکتی در زیر سطح آسیب مشخص می‌شود. اگر برگشت عملکردهای حسی یا حرکتی سریع باشد، پیش آگهی ازنظر بهبود عصبی نیز خوب خواهد بود.

انواع ضایعات ناکامل نخاعی

مهمترین سندرم‌های آسیب ناکامل نخاعی عبارتنداز:

• سندرم براون سکوارد
• سندرم طناب پیشین
• سندرم طناب مرکزی
• سندرم طناب پسین

انواع ضایعات نخاعی در بخش های مختلف ستون فقرات

ضایعه نخاعی گردنی

آسیب به این ناحیه سبب تضعیف دست وپا ودرموارد شدیدتر ممکن است سبب بروزفلج در ناحیه گردن گردد.ناحیه گردن بسیار حساس و منعطف می باشد و نقش این ناحیه از ستون فقرات،کنترل سیگنال های پشت سروگردن ،شانه و بازو می باشد.

به دلیل حساسیست بالای گردن درمان ضایعه این ناحیه کمی با مشکل همراه است که از جمله راههای درمان این استفاده از بریس ها و تثبیت کننده گردن می باشد که کمک بسیاری به درمان این عارضه خواهد کرد.

ضایعه نخاع سینه ای

این قسمت از ستون فقرات کنترل کننده سیگنال های برخی از عضلات کمر و شکم هستند
این نوع ضایعه سبب فلج دراندام های تحتانی شده واختلال درعملکرد روده و مثانه و اختلال عملکرد جنسی می باشد فرد قادربه حرکت نخواهد بود.

ضایعه نخاعی کمری

طناب نخاعی کمری کنترل کننده علائم اندام های تحتانی،شکم ،کمر،باسن و برخی اندام های خارجی دستگاه تناسلی هستند.این نوع آسیب ها موجب از کارافتادن عضلات پا و اختلال روده ومثانه و اختلال عملکرد جنسی فرد خواهند شد.

علائم و نشانه های اضطراری ضایعات نخاعی

علائم اضطراری و علائم آسیب نخاعی پس از تصادف ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• کمر درد یا فشار شدید در گردن، سر یا پشت شما
• ضعف، عدم هماهنگی یا فلج در هر قسمت از بدن شما
• تهوع، سوزن سوزن شدن یا از بین رفتن احساس در دست، انگشتان دست، پا یا انگشتان پا
• از دست دادن کنترل مثانه یا روده
• مشکل در تعادل ویا راه رفتن
• تنفس مختل شده بعد از آسیب دیدگی
• وضعیت اناتومیکی عجیب مثل گردن برگشته به عقب و یا کمر چرخیده به اطراف بیشتز از حد انتظار

دلایل ضایعات نخاعی

• وارد شدن ضربه شدید به ستون فقرات که سبب آسیب دیدگی طناب عصبی و ریشه های نخاعی می شود. (تصادفات رانندگی ، حوادث شغلی و ورزشی در بروز این عارضه بیشترین نقش را دارند)
• شکستگی شدید ستون فقرات و آسیب دیدگی دیسک ها
• دررفتگی‌ ممهره ها
• آسیب حاد دیسک بین مهره‌ای
• سقوط از ارتفاع
• آسیب دیدگی طبناب نخاعی در اثر اصابت گلوله یا وارد شدن ضربه با چاقو
• بیرون زدگی دیسک بین مهره ای
• لغزش و سرخوردن مهره ها
• تنگی کانال نخاعی
• ناهنجاری های مادرزادی مهره ها
• بیماری های مادرزادی
• آرتروز ستون فقرات در مراحل پیشرفته
• تورموهای ستون فقرات

عوارض آسیب های نخاعی

1 – سیستم تنفس: صدمه و آسیب به مهره های گردنی یا شكستگی بالای 4 C مشكلات خاصی را در عمل تنفس به وجود آورده و باعث توقف كامل تنفس می شود صدمه زیر 4C در صورت فعال بودن عصب فرنیك باعث تنفس دیافراگماتیك خواهد شد.

2 – سیستم قلبی و عروقی : هرگونه قطع عرضی در طناب نخاعی بالاتر از سطح T5 ا ثر اعصاب سمپاتیك را بر سیستم قلبی و عروقی از بین می برد و باعث مشكلات فوری شامل برایكاردی – هیپوتانسیون و كاهش برون ده قلبی می شود.

3 – سیستم ادراری: رتانسیون ادراری یك علامت شایع در صدمات حاد نخاعی و شوك نخاعی است. مثانه با توجه به فقدان اثر مهاری مغز بسیار تحریك پذیر می شود در نتیجه مكرراً مقدار كمی ادرار دفع خواهد كرد كه دفع مثانه به طور كامل صورت نگرفته و این امر منجر به اتساع مثانه و احتباس ادرار و بروز عفونت و سنگ های ادراری می شود.

4 – سیستم معده ای – روده ای: چنانچه طناب نخاعی بالاتر از 5 T و به طور عرضی قطع شود فقدان عصب رسانی سمپاتیك ممكن است كه منجر به ایجاد اتساع ایلئوس و معده شود.
مشكلات دفعی ؛ سختی و احتباس مدفوع نیز ایجاد می شود.

5 – شوك نخاعی و هیپورفلكس خود به خودی: شامل انبساط مثانه (در اثر استاز ادراری) و انبساط روده و زخم فشاری .

6 – AUTONOMICDYSREFLEXIA (HYPER REFLEXIA)

هایپرورفكسی معمولاً در ضایعات نخاعی بالای سطح 6 T به وجود می آید. اگر یك محرك شدید احشایی و یا یك محرك دائمی روی استخوان های زیر ناحیه ضایعه وجود داشته باشد و یا مثانه این بیماران تحت كشش بیش از حد قرار گیرد. علائم آن عبارت اند از سردرد؛ عرق نواحی بالای سطح ضایعن؛ گرفتگی بینی؛ تیره شدن بینایی؛ فشارخون؛ تندی و یا كندی ضربان قلب؛ كشش بیش از اندازه مثانه در این بیماران به علل زیر حادث می شود :

الف ) گرفتگی سوند تخلیه كننده
ب ) پر شدن كیسه ادرار
ج ) غلط بسته شدن سوند
د) عمل تعویض سوند
هـ ) اتساع بیش از حد مثانه
و) افزایش گاز در روده ها و افزایش و تجمع مدفوع و یا هر نوع تحریك روی ركتوم ( مثل هموروئید)
ز) تحریكات پوستی مثل سوختگی – كه جت جلوگیری از آن بایستی عوامل ایجاد كننده را حتی الامكان برطرف نمود.

7 – هایپروترمیا :HYPERTHERMIA

ممكن است دمای بدن این بیماران تحت تأثیر محیط گرم؛ افزایش یابد كه باعث علائم زیر می گردد:
الف ) پوست گرم؛ قرمز و خشك
ب ) احساس ضعف
ج) سرگیجه
د) اختلال بینایی
هـ) سردرد
و) تهوع
ز) دمای بالا
ج ) نبض نامنظم و ضعیف
جهت كاهش هایپروترمیا و تنظیم دمای بدن بیمار بایستی از روش های زیر استفاده نمود

بیمار به طور خودكار مدت زمانی را كه می تواند در یك محیط گرم باقی بماند را به دست آورد. از مایعات استفاده كند. از لباس های نازك نخی و سبك استفاده كند. جهت جلوگیری از آفتاب زدگی از كلاه استفاده كند. از اسپری خنك كننده استفاده نماید. اطراف بیمار جریان هوا برقرار باشد و اگر دمای بدن بیمار از 40 سانتی گراد بیشتر شد به پزشك مراجعه كند.

8 – هیپروترمیا HYPOTHERMIA

همچنین وقتی كه یك بیمار نخاعی در محیط سرد به مدت طولانی قرار گیرد علائم زیر به وجود می آید:
الف ) پوست سرد
ب ) لرز
ج ) كاهش دمای بدن
د) كاهش فشارخون ؛ نبض و تنفس
هـ) پریشانی كه بایستی برای رفع آن از لباس گرم استفاده نمود و بیمار از محیط سرد خارج شود و اندام های او را با حوله های گرم پوشاند.

9 – ORTHOSTATIC HYPOTENSION (POSTURAL HYPOTENSION)

از آنجا که این بیماران اكثراً در وضعیت درازكش قرار دارند هنگام تغییر وضعیت و قرار گرفتن در حالت نشسته و یا ایستاده به علت تجمع خون در اندام های تحتانی و محوطه شكم دچار كاهش ناگهانی فشارخون همراه با سرگیجه می شوند كه با استفاده از جوراب كشی در ناحیه اندام های تحتانی و شكم بند در ناحیه شكم و همچنین تغییر وضعیت بیمار به صورت تدریجی می توان از آن جلوگیری نمود. اگر در روی ویلچر بیمار دچار این حالت شد با افقی نمودن ویلچر می توان از كاهش فشارخون جلوگیری نمود و پس از بهبود حالت بیمار به تدریج به وضعیت اولیه برگرداند. البته كاهش فشارخون می تواند به علت كاهش دفع ادرار نیز باشد كه پس از دفع ادرار بهبود می یابد.

10- SPINAL CORD CYST
تجمع مایع داخل كانال نخاعی به علت تغییرات نرولوژیكی در 5 تا 10% بیماران نخاعی به وجود می آید كه ممكن است از چند ماه تا چند سال بعد از ضایعه به وقوع بپیوندد علائم آن بشرح زیر است:

كاهش ناگهانی درد و یا حس بیمار و یا افزایش ناگهانی و زیاد درد – افزایش عرق و تعریق غیر طبیعی – اتونومیك دیسرفلكس.
همچنین در بیماران ضایعه نخاعی سطوح 4 T به بالا به علت فلج عضلات بین دنده ای بیمار؛ فعالیت های تنفسی كاهش یافته و به علت كم شدن و یا از بین رفتن رفلكس سرفه و بازدم قوی زمینه مناسبی جهت ایجاد بیماری های ریوی مثل پنومونی ؛ آتكلتازی و غیره ؛ فراهم می گردد كه CHEST PT و آموزش های لازم تنفسی برای جلوگیری از عوارض ریوی اهمیت فراوانی دارد.

آیا ضایعه نخاعی قابل درمان است؟

تقریبا همیشه پس از ضایعه نخاعی مقداری بهبودی دیده می شود . تحقیقات بسیار وسیعی در مورد ضایعه نخاعی در حال انجام است و در برخی حیوانات و حتی در انسانها با موفقیتهائی همراه بوده که امید به بهبود قطع نخاع را در اینده ایجاد کرده است.

آسیب هایی که همراه با قطع نخاع نباشند همراه با درجات متفاوتی از بهبودی می باشند. و می توان گفت در بسیاری از بیماران مقداری از بهبود تورم در نخاع باعث برگشتن عملکرد اعصاب قطع نشده می گردد.

منظور از بهبودی در وضعیت بیمار مبتلا به ضایعه نخاعی چیست و مقدار آن چقدر است؟

بعد از ضایعه نخاعی مقداری از قدرت حرکتی و حسی بیمار برگشت می نماید.

این مقدار تحت اثر عوامل مختلفی بوده و در بیماران مختلف با یکدیگر متفاوت است ولی تا حدودی قابل پیش بینی است و بیشتر در طی شش ماه اول پس از ضایعه نخاعی دیده می شو دگاهی حتی سال ها بعد نیز بهبود دیده می شود.

بیماران با آسیب نخاعی ممکن است به درمان‌های ذیل نیاز داشته باشند:

• درمان‌های اورژانسی جهت جلوگیری از آسیب بیشتر و انجام اقدامات پزشکی اولیه (مثلاً حفظ تهویه و جریان خون مناسب)
• جراحی در مواردی که لازم باشد (مثلاً ثابت کردن قطعات شکسته)
• درمان‌های دارویی
• درمان اختلالات مثانه و روده
• مراقبت پوستی جهت پیشگیری از ایجاد زخم بستر
• درمان توانبخشی در اولین فرصتی که توسط پزشک تعیین می‌شود.
• تحرک و فعالیت به وسیله تجهیزات کمکی همچون پاراپودیوم ،تجهیزات ارتوپد فنی و … جهت جلوگیری از تحلیل رفتن عظلات.
• گاهی درمان روانپزشکی و مشاوره روانشناسی در بعضی از بیماران لازم است.

بازگشت سریع‌تر مصدومان ضایعه نخاعی به زندگی طبیعی با فیزیوتراپی مدرن پس از عمل جراحی

نتایج یک مطالعه حاکیست افرادی که دچار ضایعات نخاعی می‌شوند با انجام تمرین درمانی و تحریکات الکتریکی تا 30 درصد در عملکرد روزانه و کسب استقلال در زندگی روزمره آنها بهبودی حاصل می‌شود.

فیزیوتراپی ضایعه نخاعی

فیزیوتراپی ضایعه نخاعی به اقدامات درمانی گفته می‌شود که برای بیماران مبتلا به آسیب و فلج نخاعی با مشکلات حرکتی انجام می‌گیرد تا بیشتر توانایی‌های این افراد بازیابی شود.

افزایش استقلال بیمار، بهبود توانایی راه رفتن و تقویت عضلات اندام تحتانی، بهبود تعادل و الگوی راه رفتن، بازآموزی حرکت اندام فوقانی و … از اهداف فیزیوتراپی ضایعات نخاعی است.

توانبخشی و کاردرمانی ضایعه نخاعی

کاردرمانی و توانبخشی ضایعه نخاعی شامل موارد زیر است:

• تمرینات دامنه حرکتی ( تمرینات غیر فعال در مفاصل و اندام‌های فلج – تمرینات فعال)
• تمرینات و حرکات غیرفعال در مفاصل و اندام‌های فلج
• تمرینات و حرکات مفاصل غیر فلج
• استفاده از تجهیزات تایرومویشن جهت بازآموزی اندام فوقانی
• آموزش و تمرینات درمانی جهت جابه‌جایی و انتقال وزن
• استفاده از بیوفیدبک جهت تلاش آگاهانه برای حرکت عضلات فلج
• تحریک الکتریکی (FES) برای تقویت و انقباض عضلانی
  TENS، US، گرمادرمانی جهت کاهش درد
• فیزیوتراپی کف لگن جهت درمان بی‌اختیاری ادرار و نقص عملکرد جنسی